تحلیل اقتصاد سیاسی ایران در بزنگاهی حساس
چشم‌انداز شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۴: سناریوها، ساختارها، و پیامدها
مقدمه: ایران در آستانه یک پیچ تاریخی
ایران در نیمه دوم سال ۱۴۰۴ با مجموعه‌ای از تحولات هم‌زمان در سطح داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی مواجه است. مواضع رهبران سیاسی، احتمال فعال شدن مکانیزم ماشه، و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، همگی نشان از ورود کشور به مرحله‌ای تعیین‌کننده دارند. در این مقاله، با رویکرد اقتصاد سیاسی، به بررسی این تحولات، سناریوهای محتمل، و پیامدهای اقتصادی آن‌ها می‌پردازیم—با تمرکز بر ساختارهای نهادی، واکنش‌های اجتماعی، پیوندهای بودجه‌ای و تجربه‌های تطبیقی.
بخش اول: تحلیل مواضع سیاسی از منظر اقتصاد سیاسی
۱. رهبری و استمرار سیاست مقاومت
آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان اخیر خود مذاکره با آمریکا را رد کرده و بر سیاست «مقاومت فعال» تأکید کرده‌اند. این موضع، در سطح اقتصاد سیاسی، به معنای تداوم انزوای نسبی، محدودیت‌های بانکی، و کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری خارجی است.
پیامد نهادی: تمرکز تصمیم‌گیری در نهادهای امنیتی و کاهش نقش نهادهای تخصصی اقتصادی
پیامد اجتماعی: افزایش فشار بر طبقات متوسط و فقیر، کاهش اعتماد عمومی، و گسترش اقتصاد غیررسمی
۲. پزشکیان و دیپلماسی دوگانه
رئیس‌جمهور پزشکیان تلاش کرده چهره‌ای معتدل‌تر از ایران در مجامع بین‌المللی ارائه دهد. اما در غیاب تغییرات ساختاری در سیاست خارجی، این مواضع بیشتر جنبه تاکتیکی دارند.
پیامد نهادی: تضعیف انسجام در سیاست‌گذاری اقتصادی، سردرگمی در نهادهای اجرایی
پیامد روانی: بلاتکلیفی فعالان اقتصادی، کاهش افق برنامه‌ریزی بلندمدت
۳. ترامپ و بازگشت فشار حداکثری
ترامپ بار دیگر ایران را به تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای متهم کرده و از بازگشت تحریم‌ها سخن گفته است.
پیامد ژئوپلیتیک: افزایش هزینه مبادلات، کاهش دسترسی به منابع ارزی، و تشدید فرار سرمایه
پیامد روانی: افزایش نااطمینانی، گسترش مهاجرت نخبگان، و کاهش مشارکت اقتصادی
بخش دوم: مکانیزم ماشه و سایه جنگ
مکانیزم ماشه (Snapback) به بازگشت خودکار تمامی تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران اشاره دارد. در صورت فعال شدن، ایران با انزوای اقتصادی بی‌سابقه‌ای مواجه خواهد شد. افزایش لفاظی‌های تند، حملات نیابتی، و تحرکات نظامی در منطقه، سایه جنگ را بر سر ایران گسترده‌تر کرده‌اند.
پیامد ساختاری: اختلال در زنجیره تأمین، آسیب به زیرساخت‌ها، و سهمیه‌بندی کالاها
پیامد اجتماعی: ناامنی روانی، مهاجرت گسترده، و کاهش تاب‌آوری اجتماعی
بخش سوم: سناریوهای اقتصادی پیش رو
سناریوی اول: تحریم کامل و تداوم وضع موجود (محتمل‌ترین)
فعال شدن مکانیزم ماشه و اتکای دولت به «اقتصاد مقاومتی».
پیامدها: کاهش درآمدهای نفتی و ارزی، جهش نرخ ارز و تورم، رکود صنایع وابسته به واردات، تشدید نابرابری و فقر، فرار سرمایه و مهاجرت نخبگان.
پیوند با بودجه: وابستگی شدیدتر دولت به نرخ تسعیر بالا و استقراض بانکی.
سناریوی دوم: درگیری نظامی و اقتصاد جنگی (بدبینانه)
وقوع درگیری‌های نظامی محدود هم‌زمان با تحریم‌ها.
پیامدها: سقوط شدید ریال، تورم لگام‌گسیخته، اختلال در زنجیره تأمین، مهاجرت گسترده و ناامنی روانی، سهمیه‌بندی کالاها و کنترل شدید بازار.
پیوند با بودجه: تخصیص بیشتر منابع به بخش نظامی و کاهش سرمایه‌گذاری عمرانی.
سناریوی سوم: توافق موقت و تعلیق تحریم‌ها (خوشبینانه)
با میانجی‌گری طرف‌های ثالث، توافقی موقت حاصل می‌شود.
پیامدها: ثبات نسبی در بازار ارز، کنترل تورم و بازگشت اعتماد عمومی، افزایش محدود صادرات نفت.
پیوند با بودجه: امکان اصلاح نسبی تراز و کاهش فشار بر بانک مرکزی.
بخش چهارم: ریسک‌های داخلی فراتر از تحریم‌ها
حتی در سناریوی خوشبینانه نیز چالش‌های داخلی پابرجاست: ناترازی انرژی (برق و گاز) که تولید صنایع سنگین را محدود می‌کند، یارانه‌های پنهان که هر اصلاحی در آن‌ها می‌تواند موج تورمی ایجاد کند، و فساد ساختاری و عدم شفافیت که اعتماد عمومی را تضعیف می‌کند. این عوامل نشان می‌دهند که رفع تحریم شرط لازم است اما کافی نیست.
بخش پنجم: مقایسه تطبیقی با کشورها
کشور | شباهت‌ها با ایران | تفاوت‌های کلیدی |
ونزوئلا | تحریم، تورم بالا، سقوط پول ملی | وابستگی شدیدتر به نفت |
عراق دهه ۹۰ | مکانیزم ماشه، تحریم UN | جنگ تمام‌عیار و اشغال |
کره شمالی | انزوای کامل، اقتصاد بسته | کنترل شدید اجتماعی |
ویتنام پس از جنگ | اقتصاد دولتی، فشار خارجی | تغییر استراتژیک و ادغام در اقتصاد جهانی |
نمونه ویتنام نشان می‌دهد تغییر مسیر می‌تواند انزوا را به رشد تبدیل کند.
بخش ششم: سرمایه اجتماعی در سه سناریو
تحریم کامل: تداوم فرسایش اعتماد و گسترش اقتصاد غیررسمی.
جنگ: شوک منفی و واگرایی اجتماعی شدید.
توافق موقت: فرصتی برای ترمیم نسبی سرمایه اجتماعی.
بخش هفتم: شاخص‌های اقتصادی در هر سناریو
شاخص اقتصادی | سناریوی اول | سناریوی دوم | سناریوی سوم |
نرخ تورم | 45–80٪ | 80٪+ | 30–35٪ |
نرخ ارز (دلار) | 110–140 هزار | 140 هزار+ | 60–70 هزار |
رشد اقتصادی | -3 تا -5٪ | -6 تا -10٪ | 0 تا +1٪ |
نرخ بیکاری | 15–18٪ | 20٪+ | 12–14٪ |
سرمایه‌گذاری خارجی | نزدیک صفر | صفر | محدود و آزمایشی |
بخش هشتم: شاخص‌های پیشرو برای رصد نیم‌سال دوم
- نرخ ارز آزاد و حواله (میانگین هفتگی)
- حجم صادرات نفت (ردیابی نفتکش‌ها)
- گزارش‌های شورای امنیت و آژانس درباره اسنپ‌بک
- آمار ماهانه تورم و نقدینگی
- روند ناترازی انرژی و قطعی برق/گاز صنایع
بخش نهم: پیشنهادهای سیاستی
تقویت دیپلماسی منطقه‌ای برای کاهش فشارهای بین‌المللی، اصلاح ساختار بودجه و کاهش اتکا به نفت، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر برای مهار ناترازی، حمایت هدفمند از اقشار آسیب‌پذیر، شفاف‌سازی و مقابله با فساد ساختاری، و بازتعریف روایت حکومتی از «مقاومت» به «بازسازی ملی».
نتیجه‌گیری: اقتصاد در گرو سیاست، جامعه در انتظار تصمیم
اقتصاد ایران در نیمه دوم سال ۱۴۰۴، بیش از هر زمان دیگری به سیاست خارجی گره خورده است. سناریوی اول محتمل‌ترین مسیر است، اما سناریوی سوم می‌تواند روزنه‌ای برای تنفس باشد. در هر صورت، تاب‌آوری نهادی، انسجام اجتماعی، و شجاعت در تغییر مسیر، کلید عبور از این بزنگاه تاریخی خواهد بود
