فرار سرمایه در ایران ۱۴۰۴: چرا طبقه متوسط در حال خروج خاموش است؟
۱. فرار سرمایه چیست و چرا اکنون مهم است؟
در ادبیات اقتصاد سیاسی، فرار سرمایه نه «خروج پول»، بلکه نشانهای جمعی از بیاعتمادی نهادی است. خروج سرمایه زمانی رخ میدهد که خانوارها و کسبوکارها نتیجه بگیرند آینده داخلی قابل پیشبینی نیست و ریسک بقا افزایش یافته است. ایران امروز دقیقاً چنین مختصاتی دارد.
۲. سه موتور اصلی فرار سرمایه
۲.۱ تورم ساختاری: وقتی افق برنامهریزی فرو میریزد
تورم بالا و مزمن، دو مکانیزم کلیدی دارد که مستقیماً خروج سرمایه را تحریک میکند:
۱( کاهش افق برنامهریزی (Shortening Planning Horizon):
سرمایهگذار داخلی دیگر نمیتواند افق سهساله یا پنجساله برای تولید یا کسبوکار تعریف کند. برنامهریزیها کوتاهمدت، تدافعی و واکنشی میشود. نتیجهٔ منطقی: تبدیل داراییهای داخلی به داراییهای نقدشونده و قابل انتقال به خارج.
۲( لنگر شدن انتظارات بر نرخ ارز (FX Anchoring):
وقتی ذهنیت عمومی «حفظ ارزش» را با «خرید ارز یا دارایی خارجی» پیوند میزند، حتی طبقه متوسط نیز رفتار سفتهبازانه پیدا نمیکند؛ بلکه رفتاری محافظتمحور پیدا میکند. در چنین شرایطی، فرار سرمایه نه یک بیاعتمادی فردی، بلکه یک محافظت جمعی میشود.
۲.۲ بیثباتی سیاستگذاری
تغییرات ناگهانی در تجارت خارجی، انرژی، سیاست ارزی و مقررات بانکی، ریسک پیشبینیپذیری را بهشدت بالا میبرد.
بیثباتی سیاستی مهمترین خوراک «فرار سرمایه عاقلانه» است.
۲.۳ ریسک ژئوپلیتیک و سایه ۱۴۰۴
تهدید مکانیسم ماشه، انتخابات ۱۴۰۴، احتمال تنشهای منطقهای یا افزایش تحریمها، هر سه احساس ریسک را تشدید میکنند.
در اقتصادهای باز، ریسک ژئوپلیتیک قیمتگذاری میشود؛ در ایران، به خروج سرمایه تبدیل میشود.
۳. طبقه متوسط؛ مهاجر جدید سرمایه
طبقه متوسط شهری کارآفرینان، پزشکان، مهندسان، مدیران میانی، کسبوکارهای کوچک به این جمعبندی رسیدهاند که:
۱( آینده داخلی قابل پیشبینی نیست،
۲( بازده واقعی فعالیت اقتصادی منفی است،
۳( مهاجرت سرمایه کمهزینهتر از ماندن است.
خروج سرمایه برای آنها نه «فرصتطلبی»، بلکه یک بیمهنامهٔ شخصی است.
۴. شاخصهای میدانی (Field Indicators)
برای نخستینبار، شاخصهای «رفتاری» و «مالی» همزمان به یک سمت اشاره میکنند:
۱. جهش خرید ملک توسط ایرانیها در دوبی، استانبول، باکو و مسقط
۲. افزایش ثبت شرکت خانوادگی در امارات و عمان
۳. رشد حوالههای خروجی
۴. کاهش سرمایهگذاری داخلی
و مهمتر از همه:
۵. شکاف بازدهی (Yield Gap):
بازده واقعی سپرده بانکی و تولید داخلی، سالهاست منفی است.
در مقابل، بازده دلاری–ریالی خرید ملک در دوبی، استانبول یا عمان، در بازههای پنجساله بین ۲۵ تا ۵۰ درصد سالانه بوده است.
این شکاف، «رفتار خروج» را کاملاً عقلانی و مبتنی بر محاسبه اقتصادی میکند؛ نه هیجان.
۵. تله بیثباتی نهادی: چرا خروج سرمایه خودش بحران میسازد؟
یکی از مفاهیم مغفولمانده در ادبیات ایران، تله بیثباتی نهادی (Institutional Instability Trap) است.
این تله زمانی شکل میگیرد که:
۱)بیثباتی → خروج سرمایه
۲(خروج سرمایه → کاهش سرمایهگذاری
۳)کاهش سرمایهگذاری → فرسایش تولید
۴(فرسایش تولید → تشدید تورم
۵(تورم → تقویت بیثباتی نهادی → خروج بیشتر
در این چرخه، حتی اصلاحات کوچک کارایی ندارد، چون اعتماد عمومی از بین رفته است.
۶. اثرات اقتصادی خروج سرمایه
خروج سرمایه فقط «کمکردن موجودی پول داخلی» نیست؛ بلکه اثرات ساختاری دارد:
۱. کاهش ظرفیت سرمایهگذاری مولد
۲. تشدید تورم از مسیر کاهش عرضه
۳. افزایش نرخ بهره و هزینه سرمایه
۴. رشد سرمایهگذاریهای کمریسک و سفتهبازانه
۵. کاهش قدرت نوآوری کشور
فرار سرمایه، اقتصاد را از «درون» تهی میکند.
۷. سناریوهای ۱۴۰۴
سه سناریوی اصلی در پیش است:
سناریو ۱: تشدید (محتملترین)
ریسک سیاستی بالا بماند، مکانیسم ماشه فعال شود یا فضای داخلی بیثبات بماند. در این حالت خروج سرمایه افزایش مییابد.
سناریو ۲: ثبات نسبی
تورم کنترل شود و ریسک سیاسی تشدید نشود.
اما نکته مهم:
ثبات نسبی بهمعنای بازگشت سرمایه نیست؛ فقط سرعت خروج را کم میکند.
سناریو ۳: بازگشت سرمایه
بازگشت فقط زمانی رخ میدهد که کشور وارد مسیر «بازسازی اعتبار نهادی» شود؛ یعنی مجموعهای از اصلاحات عمیق، پایدار و قابل اندازهگیری. این روند همیشه زمانبر است و به تغییرات تدریجی اعتماد نیاز دارد.
۸. نسخه سیاستی برای مهار فرار سرمایه
۱. استقلال بانک مرکزی و کنترل تورم انتظاری
۲. ارائه برنامه شفاف ۳ تا ۵ ساله ارزی، مالیاتی و بودجهای
۳. پایاندادن به سیاستهای متناقض
۴. بازسازی فضای سرمایهگذاری داخلی
۵. انتشار گزارشهای آیندهپژوهانه رسمی درباره انرژی، ارز و تجارت
۶. مشوقهای بازگشت سرمایه برای ایرانیان خارج کشور
جمعبندی
فرار سرمایه در ایران ۱۴۰۴، نه رفتار هیجانی، بلکه واکنشی استراتژیک و عقلانی به بیثباتی نهادی است. طبقه متوسط برای حفظ آینده، «خروج خاموش» را انتخاب کرده است.
اگر دولت مسیر شفاف اصلاحات و بازسازی اعتماد را آغاز نکند، ایران نهتنها سرمایه مالی، بلکه سرمایه انسانی، کارآفرینی و امید اجتماعی را نیز از دست خواهد داد.
